मिडियाबाजी डटकम काठमाडौँ, चैत १० । गर्मीको मौसम सुरू भएको छ। चैत-वैशाखको बेला मौसमी हिसाबले चट्याङ र हावाहुरीको समय हो । यो बेला प्रिमनसुनको सिजन हुने र प्रिमनसुनमा हावाहुरी र चट्याङ पर्ने सम्भावना बढि रहने गरेको मौसमविदहरु बताउँछन् । गर्मीको समयमा जमिन तात्दै जाने र त्यसले हावा वायुमण्डलमा सर्दै जाने प्रक्रियालाई न्यून चापीय क्षेत्र भनिन्छ ।
त्यो बढ्दा मौसममा प्रतिकूल भई हावाहुरी चल्ने, वर्षा हुने र चट्याङ पर्ने गर्छ । मनसुन पूर्वको यो समयमा सामान्य वर्षा भएपनि मौसममा खराबी आएपछि मेघगर्जनसहित हावाहुरी चल्ने गर्दछ । वर्षायाममा चट्याङका कारण जनधनको क्षति न्यूनीकरणका गर्न गृह मन्त्रालयको राष्ट्रिय आपतकालीन कार्य सञ्चालन केन्द्रले सचेतना अभियान थालेको छ । मन्त्रालयले चट्याङले लिन्छ ज्यान भन्दै त्यसबाट हुने क्षति न्यूनीकरणका उपायहरू सुझाएको छ । मन्त्रालयले गड्याङगुडुङ सुनेपछि सबैलाई सचेत रहन आग्रह गरेको छ ।
चट्याङ के हो ? कसरी पर्छ ?
चट्याङ भनेको आकाशबाट खराब मौसमको बेलामा जमीनमा खस्ने एक प्रकारको बिद्युतिय करेन्ट हो । हुरीबतासको मौसम वा वर्षायाममा वायुमण्डलमा विपरीत दिशाबाट तीव्र गतिको वायु एकापसमा ठोक्कींदा चर्को आवाजसहित बढी भोल्टको विद्युतीय लहर उत्पन्न भई खास बाटो बनाएर जान्छ, यसलाई नै चट्याङ भनिन्छ । यो अचानक हुने विद्युतीय विस्फोटन हो । यसमा बादलबाट बादल र त्यहाँबाट पृथ्वीतर्फ विद्युतीय लहर उत्सर्जन हुन्छ । यो पूर्णतः प्राकृतिक खतरा हो ।
साधारणतयाः चट्याङको आवाज २० किलोमिटरभन्दा टाढा सुन्न सकिँदैन । अपवादको रूपमा ६० किलोमिटरसम्म सुनिएको रेकर्ड छ । आवाजविनाको चट्याङलाई “उष्ण बिजुली” भनिन्छ । सबै चट्याङले विद्युत्को लहर उत्पन्न गराउँछन् । त्यसैले सबै चट्याङ खतरनाक हुन्छन् । यसको पूर्वानुमान लगाउन सकिँदैन । यो वर्षा भएका ठाउँबाट १५ किलोमिटरभन्दा बढीसम्म पर्न सक्छ । त्यसैले चट्याङ परेका बेला अपनाउनुपर्ने र त्यसका लागि पूर्वतयारी गरेमा यसबाट हुने क्षतिको जोखिम कम गर्न सकिन्छ ।
सूर्यको तापक्रमले पृथ्वीको जमिनको सतहको तापक्रम बढ्छ । सो तापक्रमले पृथ्वीको सतहमा रहेको जलाशयका स्रोतहरू जस्तै– ताल, तलाउ, नदी, सागर, महासागरबाट वाष्पीकरण विधिबाट पानीका कण माथितिर उड्दै जान्छ । यसरी जमिन तातेर वाष्पीकरण विधिबाट माथि गएका पानीका कणहरूले बादलको रूप लिन्छ । बादल हावाको माध्यमबाट गतिमान हुन्छ ।
यसरी गतिमान हुँदा विभिन्न बादलबीच हुने घर्षणबाट चार्जहरू उत्पन्न हुन्छन् । ती पानीका कण विभिन्न तहमा विभिन्न तापक्रममा बसेका हुन्छन् । जब पानीको मात्रा बादलमा पर्याप्त मात्रामा पुग्दछ, बादलको तह बाक्लिँदै जान्छ, जसलाई क्युमलोनिम्बस भनिन्छ । धेरै बाक्लो भएपछि यसबाट प्रकाश छिर्न नसक्ने हँदा कालो हुने भएकाले यस्तो बादललाई कालो बादल पनि भनिन्छ । जब कालो बादल आकाशमा देखा पर्दछ, चट्याङ पर्ने सम्भावना बढी हुन्छ ।
यसको तल्लो भागमा प्रशस्त मात्रामा पानीका थोपाहरू रहेका हुन्छन् भने माथिल्लो भागमा धेरै चिसो तापक्रम हुने भएकाले बरफको टुक्रा हिउँ, असिना आदि रहेका हुन्छन् । जब बादलभित्र नै एक तह र अर्को तहको तापक्रममा धेरै फरक पर्दछ र बादलहरू नै आपसमा गतिमान भई छिटो–छिटो हिँड्छन् । जसको कारण बादलभित्र हुरीबतास तलमाथि चल्छ ।
यसरी चलेको हुरीबतासले बादलभित्र घर्षण पैदा भई धनात्मक तथा ऋणात्मक चार्जहरू उत्पन्न गराउँछन् । सुरुसुरुमा आकाशको माथिल्लो भागमा बादलभित्रै बिजुली चम्किने गर्दछ ।
यस्तो चट्याङलाई बादलदेखि बादलबीचको चट्याङ भनिन्छ, जसले पृथ्वीमा भएको वस्तुहरूमा असर गर्दैन तथा पृथ्वीमा कुनै मानवीय हानि–नोक्सानी हुँदैन बादलभित्र भएका हुरीबतास धेरै समयपछि बादलबाट बाहिरतिर निस्कन थाल्छन् । फलस्वरूप पृथ्वीको सतहमा आँधिबेहरी चल्न थाल्छ । घर्षणका कारणबाट चार्जहरू धेरै मात्रामा बनेपछि बादलमा भएका चार्जहरूको कारणले पृथ्वीमा पनि विपरीत किसिमका चार्जहरू उत्पन्न हुन्छन् । यसरी आकाशमा भएको बादलका चार्जहरू र पृथ्वीमा भएको विपरीत चार्जहरूमा विभिन्न प्रतिक्रिया हुन्छन् । आकाशमा एक बिजुली चम्किने बेलामा पृथ्वीको वायुमण्डलको तापक्रम अत्यधिक मात्रामा बढ्ने गर्दछ ।
यसले वायुमण्डललाई आकस्मिक रूपमा तताइदिने र सो तापक्रम लगभग ३० हजार डिग्री सेल्सियससम्म पुग्ने वैज्ञानिक अध्ययन–अनुसन्धानले देखाएको छ । यसरी तातिएपछि वायुमण्डलको आयतन एक्कासि वृद्धि हुँदा ठूलो आवाज निस्कन्छ, जसलाई मेघ गर्जन भनिन्छ । त्यसैकारणले चट्याङ पर्ने र मेघ गर्जन हुने घटना एकैसाथ हुने गर्छ ।
जब आकाशमा छिटो–छिटो बिजुली चम्कने र मेघ गर्जन थाल्छ, पृथ्वीमा हुरीबतास चल्न थाल्यो भने चट्याङको डर बढ्दै जान्छ र चट्याङबाट हानि–नोक्सानी हुने खतरा बढी हुन्छ । त्यससँगै विस्तारै पानी पनि पर्न थालेमा बादलबाट निस्कने हुरीबतास र वर्षासँगै बादलमा भएका चार्जहरू पनि बहन्छन् र विद्युतीय धार पनि आकाशबाट पृथ्वीतिर बग्दछ ।
के हो चट्याङ ?
मौसमविद् मीनकुमार अर्यालका अनुसार बादल ठोक्किएर मेघगर्जनको आवाज आउँछ । त्यसको विद्युतीय प्रवाह जमिनमा पर्छ, त्यही नै चट्याङ हो। जुन प्रक्रियामा विद्युत्को उच्च भोल्टको प्रवाह हुन्छ, त्यो जेमा पर्छ, नष्ट हुने अत्यधिक सम्भावना हुन्छ।
बादलको तल्लो भागमा माइनस र जमिनको तल्लो सतहमा प्लस भइदियो भने त्यो दुई दूरी बीचमा विद्युत् प्रवाह हुन्छ, त्यसबेला तल ठोक्किँदा आवाज आएर चट्याङ पर्ने उहाँले बताउनुभयो ।
त्यस क्रममा लाखौँ किलोवाटसम्म विद्युत् प्रवाह हुन्छ। कालो मडारिएको बादल, हावाहुरी सहितको मौसम हुँदा चट्याङ बढी पर्छ।
प्रारम्भिक चरण, वयष्क चरण र अन्तिम चरण गरी तीन चरणमा चट्याङ विकसित हुने जानकारी अर्यालले दिए। मौसमविद् समीर श्रेष्ठ भने बादल घर्षण हुँदा चार्ज धेरै भइसकेपछि त्यो फाल्ने प्रक्रियामै कहिले जमिनमा खस्छ भने कहिले अर्को बादलमा जाने बताउँछन्।
श्रेष्ठले त्यो बादल अर्को बादलमा गएको खण्डमा बिजुली चम्कन्छ भने बादलबाट जमिनमा आयो भने चट्याङ पर्ने बताए। उनका अनुसार अन्यत्रभन्दा पहाडी भेगमा चट्याङ बढी पर्छ।
पहाडतिर एक त उचाइ हुन्छ। बादल १० हजार फिटमा बन्छ भने पहाड आफैँ ५–६ हजार फिटसम्म हुन्छ । बिजुली तल आउन थोरै दूरी मात्र पार गर्नुपर्छ।
रुख चट्याङका लागि बढी सहयोगी हुन्छ किनकि त्यसभित्र पानी, खनिजको मात्रा बढी हुन्छ । त्यस्तै धातुका सामान, अग्ला घरमा जता उँचो हुन्छ, त्यता चट्याङ पर्छ।
आधा घण्टाअघि मात्रै पूर्वानुमान
मौसम पूर्वानुमान महाशाखाका अनुसार चट्याङको पूर्वानुमान समय आधा घण्टा मात्र हो। छोटो समयमा पूर्वानुमान गर्नुपर्दा अप्ठेरो हुन्छ । बिजुली चम्केपछि मात्र जानकारी दिन सकिन्छ।
जसले बृहत् सूचना प्रसारण गर्न समय नहुने मौसमविद् श्रेष्ठ बताउँछन्। उनका अनुसार प्राप्त समयमा जानकारी दिन लाइटिङ डिटेक्टिङ सिस्टम देशैभरि स्थापना गरिएको छ । जसले नेपालको कुनै पनि ठाउँमा बिजुली चम्केको वा चट्याङ परेको तत्कालै थाहा पाउँछ।
कसरी जोगिने ?
विद्युत्का पूर्ण सुचालक र अर्ध सुचालक वस्तु चट्याङका मुख्य आकर्षण हुन्। धातु, हरियो रूख पूर्ण सुचालक हुन्। मानिस भने अर्ध सुचालक हो।
त्यसैले मानिस रूख, धातुका अग्ला टावर र घर जस्ता विद्युतीय सुचालकको नजिक नबस्न मौसमविद् मीनकुमार अर्यालको सुझाव छ। विद्युत् प्रवाह बन्द गर्नुपर्छ । गाडीमा सवार छन् भने गाडीभित्रै सुरक्षित हुन्छ।
घरमा अर्थिङ अर्थात् लाइटनिङ रड राखेर सुरक्षित रहन सकिन्छ । सकभर त्यस्तो बेलामा घरबाहिर ननिस्कने र घर भित्रैका बिजुलीका सुचालक वस्तु बन्द गर्न महाशाखाले सुझाएको छ।
अन्य सावधानीमा पहाडी भेगमा रहँदा सतर्क रहने, घर बाहिर भए दुई कुहिनाले टाउको छोपेर टुक्रुक्क बस्नुपर्छ। मानिसको टाउको र खुट्टाबाट चट्याङको बिजुली पार हुनेगर्छ। चट्याङ लागेमा तत्काल चिकित्सक बोलाएर उपचार गर्नुपर्छ।
घर बाहिर हुँदा के नगर्ने ?
अग्लो र एक्लो रुखमा ओत नलाग्ने
पौडिने, माछा मार्ने तथा र्याफ्टिङजस्ता क्रियाकलाप नगर्ने
खुल्ला मैदानमा नरहने
धातुको तारबार नजिक नबस्ने
मैदानमा लमतन्न परेर नसुत्ने वा नबस्ने
घरभित्र हुँदा के नगर्ने ?
विद्युतीय सामग्रीहरू जस्तै टीभी, कम्प्यूटर, फ्रिज, वासिङ मेसिन प्रयोग नगर्ने
तारसहितको टेलिफोन प्रयोग गरी कुरा नगर्ने
घरबाट बाहिर ननिस्किने
धारामा नुहाउने, लुगा धुने र भाँडा माझ्ने काम नगर्ने
विद्युतीय सामग्रीहरू जस्तै टीभी, कम्प्यूटर आदिको नजिक नबस्ने
